(Leef)tijd

Het gezegde 'Europeanen hebben de klok, Afrikanen hebben de tijd' geldt hier zoals overal waar ik was in Afrika tot nu toe.

Dat betekent dat afspraken maken moeilijk is. In een verhaal van Kapuchinski las ik eens hoe hij zijn verwarring/verbazing/ergernis daarover beleefde toen hij meende een afspraak te hebben: 'Maar als die vergadering niet nu is, wanneer is hij dan wel?, vroeg hij. 'De vergadering is als de mensen er zijn', was het voor zijn Afrikaanse gastheer en gesprekspartner een geheel logisch antwoord. De domme Europeaan begreep het echter nog niet: 'En wanneer zijn de mensen er dan?' vroeg hij. Hij kreeg hoofdschuddend antwoord, of hij dat niet zelf had kunnen bedenken: 'Als de vergadering is natuurlijk!'

Zo werkt dat. Spreekuren zijn uiteraard niet op afspraak. Mensen komen naar de kliniek, of niet. Ze gaan 's morgens op pad, en de tijd van aankomst hangt af van de af te leggen weg en wie je tegen komt. Vervolgens zetten ze zich 'in de wachtstand', zoals een computer dat ook kan doen. Afrikanen kunnen geweldig goed wachten. In allerlei houdingen (staand, zittend, liggend), op allerlei plaatsen, niet alleen bij busstations, maar ook gewoon in het veld, of -voor chauffeurs is dat lastig- midden op straat. En net als bij je computer moet je vaak meer doen dan een willekeurige toets aanraken om ze te activeren: alleen toeteren is niet genoeg: tikje op schouder, vriendelijk toespreken, en dan komt er weer beweging. Dat is gevaarlijk midden op straat (want toeteren helpt vaak niet), maar in de wachtruimte van de kliniek alleen maar lastig. Een naam roepen helpt soms (zeker niet altijd, want mensen hebben verschillende namen, afhankelijk met wie ze om gaan; dat is ook een probleem bij het opzetten en onderhouden van een kaartsysteem trouwens. Dan moet je dus iemand letterlijk even wekken. De consult-doende nurse loopt naar buiten kijkt of hij de betrokkene ziet, zo ja, verzoekt hem binnen te komen, zo nee, dan loopt hij een ommetje, en kijkt daarna nog eens. Dat is dus geen enkel probleem, want iedereen vindt dat gewoon, ook de andere wachtenden.

Er zijn een paar problemen met het ontbreken van tijdsbesef, die mij af en toe in medische problemen brengen. Hoewel dit project al ruim 1½ jaar duurt, en ik ervan overtuigt ben dat alle andere Nederlandse dokters die hier training kwamen geven hetzelfde proberen, is het nog steeds niet gelukt wat ik 'de tweede vraag' noem als routine te stellen. De eerste vraag is uiteraard 'wat scheelt er aan?', en in Nederland is het vervolgens gebruikelijk om als de patiënt dat niet zelf vertelt (wat hij/zij meestal doet) te vragen hoe lang is de klacht al bestaat. Bijvoorbeeld: diarree sinds vanmorgen is een ander probleem dan diarree sinds 1 week, en dát is weer een heel ander probleem dan diarree sinds 2 maanden. Het eerste is lastig, maar waarschijnlijk vanavond of morgen weer over, het tweede behoeft wat meer zorg (afhankelijk van de ernst van de diarree uiteraard), en het laatste is een aanwijzing dat er een serieus probleem is, hetzij met de voeding, hetzij met de patiënt zelf (en hier denk ik dan als eerste aan HIV.) Maar als je vraagt hoe lang iets al bestaat, en de nurses waar we mee werken weten dat die vreemde dokters dat nu een keer doen, en zijn beleefd genoeg om de vraag te vertalen (ze vragen het slechts zelden spontaan, en ik ben er van overtuigd dat ze dat alleen doen als ik er naast zit; ze noteren het vrijwel nooit op een patiëntenkaart), dan krijg je een verbaasde patiënt, want die vindt dat een irrelevant gegeven: ik heb nú last, en wil er nú af, en of dat gisteren ook al zo was is onbelangrijk: als ik er toen af wilde was ik gisteren wel gekomen. Er zijn zelfs mensen die dat een onbeleefde vraag vinden. Ik herinner me van een vorige Afrikaanse episode een meisje dat in tranen uitbarstte, haar moeder vragend waarom die dokter haar niet wilde helpen, toen ik er achter probeerde te komen hoe lang ze al hoestte. (Ook hier: 2 dagen hoesten = verkouden = geen zorgen, 2 maanden hoesten = tuberculose = ernstige zorgen. Dat maakt dus wel wat uit!)

Nog lastiger dan hoe lang de kwaal/klacht al bestaat is de vraag naar de leeftijd van een patiënt, terwijl die toch werkelijk ook medische consequenties heeft: gisteren kwamen een jongeman (die het woord voerde) en een giechelend, zich verlegen achter haar hoofddoek verbergend meisje op consult. De ongesteldheid was weggebleven. Hoe lang? Enige discussie tussen jongeman en meisje, vervolgens met de nurse, voor ik als vertaling van hun gezamenlijk compromis '2 maanden' kreeg. Tja, de kans dat ze zwanger is is daarmee redelijk groot. Hoe oud is ze eigenlijk: als ze 14 is, kan je ernstige problemen verwachten, als ze 16 is, is die kans al kleiner, als ze 18 is kan ze als jong-volwasse routinezorg krijgen. Maar niemand weet hoe oud ze is!

Na haar eerste kind is iedere vrouw volwassen, dus 30 of 33 jaar, althans dat krijg je als antwoord op de vraag naar leeftijd. Maar er was een mevrouw die zei dat ze 35 jaar oud was, die haar klacht zó mooi verwoordde als ik dat in Nederland nog niet had horen omschrijven: Ze is soms duizelig, en heeft een branderig gevoel over het hele lichaam. Daarna moet ze gaan liggen omdat ze bang is flauw te vallen; ze is echter nog nooit echt flauw gevallen. Daarbij voelt ze een snelle hartslag en zweten. Het zakt dan in zo'n drie kwartier af, en daarna voelt ze zich weer goed, maar dit herhaalt zich wel 5x op een dag. Het zou nu sinds zo'n 3 weken aanwezig zijn, maar 2 mnd geleden had ze dit ook een poosje gehad. Haar cyclus stopte 2mnd geleden en ook dat gebeurde wel vaker. Ze heeft de prikpil een poos gebruikt (hoe lang?), maar nam de injectie die ze 2 maanden geleden had moeten hebben niet. Veel vrouwen zullen dit verhaal herkennen, denk ik: overgangsklachten. Maar ja, op je 35-ste is dat weliswaar mogelijk, maar toch op zijn minst wat zorgelijk. Daar komt bij dat ze er uit ziet of ze op zijn minst 10 jaar ouder is. Dan begint dus het rekenen en onderhandelen over die leeftijd: 'Hoeveel kinderen hebt U?' 'Vier.' 'Hoe oud is de oudste?' 'Weet ik niet' (Jammer, dat schiet niet op. Men krijgt zijn eerste kind ik zo rond het 18e jaar, dus dat zou een aanknopingspunt kunnen zijn. Volgende poging:) 'Hoe oud is de jongste?' 'Weet ik niet' 'Gaat die naar school, en in welke klas zit hij?' 'Het is een meisje, ze zit in groep 7.' (Dat heet hier uiteraard anders, maar dan kan je dus gaan rekenen: met 4jr in groep 1, nu dus 11 jaar. Daarvóór nog drie andere kinderen, met een interval van 2 jaar, dus de oudste zal omstreeks 18 zijn. Even checken:) 'Heeft U al kleinkinderen, en hoe oud zijn die?' ',Ja, twee, de oudste is drie'. Dan moet die oudste dus wat ouder zijn: minstens 21. En nu verder rekenen: als die oudste geboren werd toen zij 20 was is ze nu 41. Nog steeds wat jong voor de overgang, maar al een stukje acceptabeler.

Begrijpt U waarom een spreekuur hier soms lang duurt? Maar wie bekommert zich om de tijd?


Het is nu een aantal dagen later, maar ik kan niet laten dit toe te voegen. Vandaag op het spreekuur een mevrouw die zei dat ze 60 jaar oud was, maar lachend meldde dat ze eigenlijk 18 wilde zijn. Daar ze er wat ouder dan 60 uit zag en de verpleegkundige die ik vandaag begeleide dat ook wel vond, en bovendien opvallend vriendelijk tegen patiënten was kwam ze met het volgende gegeven: toen de Italianen binnenvielen was zij 7. Dat maak een uiterst nauwkeurige berekening mogelijk. Het volgende is allemaal -voor het gemak- in de Ethiopische jaartelling (die 7 tot 8 jaar op de onze achter loopt): Italië viel aan het begin van de tweede wereldoorlog Ethiopië binnen in 1933. Dat weet men nog goed, er is toen ondanks een verbod daartoe gifgas gebruikt. Mevrouw is dus geboren in 1926. Het is nu 2006, dus ze is 80!
Maar nu ik dit zit te schrijven zocht ik even op hoe dat zat met de 'Tweede Italiaans-Ethiopische oorlog', en volgens Wikipedia werd die van 1935 tot 1936 (onze jaartelling) uitgevochten. Kortom: wat is leeftijd hier?